سفرنامه حج

سیری در سفرنامه حج علامه میر حامد حسین هندی  

گر چه سیر و سفر کاری پسندیده و پرفایده است و در قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام بدان سفارش شده و آدابش بیان گردیده است1 لیکن پرداختن به زوایای پنهان تاریخ و افشای جرایم مجرمان و خیانت پیشگان و یا معرفی یک حرکت عقیده پویندگی چگونگی تحول و فراز و نشیب آن در فلان مقطع از زمان کاری است که از سفرنامه نویسان شایسته و کارآمد برمی آید. نویسنده خوب و دانشمند است که می تواند به خوبی از عهده چنین امری برآید و توانمندانه حقایق را به نمایش بگذارد. سفرنامه حضرت علامه میر حامد حسین هندی ره از این گروه سفرنامه ها است که به عربی نگاشته و نام «أسفار الانوار» بر آن نهاده است. میر حامد حسین در «أسفارالأنوار» از سفری گزارش کرده که در سال 1282 هجری قمری به همراهی برادرش سید اعجاز حسین هندی انجام داده است. آن دو سفر خود را از وطنشان شهر لکهنو در هندوستان آغاز نموده پس از رسیدن به شهر بمبئی از راه دریا و بوسیله کشتی رهسپار جده می شوند و پس از انجام عمره مفرده مکه مکرمه را به قصد زیارت مدینه منوره ترک می کنند سپس جهت انجام فریضه حج از مسجد شجره به احرام عمره تمتع محرم می شوند. وی سرانجام سفرنامه را با گزارش سفر به عراق و زیارت عتبات عالیات به پایان می رساند. نسخه خطی این سفرنامه دارای 387 صفحه به قطع جیبی است که قسمتی از آن به خط میر حامد حسین بوده و تا کنون چاپ نشده و ظاهرا قسمت هایی از نسخه مخطوط مورد هجوم موریانه قرار گرفته است. فتوکپی این کتاب از کتابخانه ناصریه شهر لکهنوی هندوستان تهیه و در اختیار مرکز تحقیقات حج قم قرار گرفت.

گر چه سیر و سفر کاری پسندیده و پرفایده است و در قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام بدان سفارش شده و آدابش بیان گردیده است1 لیکن پرداختن به زوایای پنهان تاریخ و افشای جرایم مجرمان و خیانت پیشگان و یا معرفی یک حرکت عقیده پویندگی چگونگی تحول و فراز و نشیب آن در فلان مقطع از زمان کاری است که از سفرنامه نویسان شایسته و کارآمد برمی آید. نویسنده خوب و دانشمند است که می تواند به خوبی از عهده چنین امری برآید و توانمندانه حقایق را به نمایش بگذارد. سفرنامه حضرت علامه میر حامد حسین هندی ره از این گروه سفرنامه ها است که به عربی نگاشته و نام «أسفار الانوار» بر آن نهاده است. میر حامد حسین در «أسفارالأنوار» از سفری گزارش کرده که در سال 1282 هجری قمری به همراهی برادرش سید اعجاز حسین هندی انجام داده است. آن دو سفر خود را از وطنشان شهر لکهنو در هندوستان آغاز نموده پس از رسیدن به شهر بمبئی از راه دریا و بوسیله کشتی رهسپار جده می شوند و پس از انجام عمره مفرده مکه مکرمه را به قصد زیارت مدینه منوره ترک می کنند سپس جهت انجام فریضه حج از مسجد شجره به احرام عمره تمتع محرم می شوند. وی سرانجام سفرنامه را با گزارش سفر به عراق و زیارت عتبات عالیات به پایان می رساند. نسخه خطی این سفرنامه دارای 387 صفحه به قطع جیبی است که قسمتی از آن به خط میر حامد حسین بوده و تا کنون چاپ نشده و ظاهرا قسمت هایی از نسخه مخطوط مورد هجوم موریانه قرار گرفته است. فتوکپی این کتاب از کتابخانه ناصریه شهر لکهنوی هندوستان تهیه و در اختیار مرکز تحقیقات حج قم قرار گرفت. در جای جای این سفرنامه پراکندگی مطالب به حاشیه رفتن های فراوان ملاقات دوستان و آشنایان و گزارش مفصل این ملاقات ها و ... به چشم می خورد و شاید همین نکات سبب شد تا بعضی از محققان و نویسندگان پس از ملاحظه و مطالعه سفرنامه از کار کردن بر روی آن سرباز زنند. در اینجا کوشش شده تا گزیده ای از مطالب جالب و جذاب و سودمند سفرنامه جهت استفاده همگان آماده گردد و در فصلنامه میقات حج درج شود. سخنی درباره علامه میر حامد حسین سید حامد حسین فرزند عالم بزرگ سید محمد قلی موسوی نیشابوری لکهنوی هندی از متکلمان بزرگ امامیه به سال 1246 ه . ق. در شهر لکهنو دیده به جهان گشود.2 حال و هوای مذهبی خانواده به همراه علاقه او به معنویت و مذهب سبب شد تا مسیرش را در احیای کلمه اجداد طاهرینش علیهم السلام تنظیم نماید. وجود با برکت پدری روحانی و نیک مردی فاضل و متقی و بزرگوار از تبار عالمان موجب رشد و بالیدن وی گشت. او علم کلام را نزد پدر خواند و فقه و اصول را از سید العلما سید حسین فرزند سید دلدار علی نقوی معقول را از سید مرتضی و ادب را از مفتی سید محمد عباس آموخت. میر حامد حسین مرد تحقیق و تتبع بود. اطلاعات وسیع و گسترده ای در زمینه های مختلف داشت و از آشنایی کامل و درخور تحسین نسبت به احادیث و اخبار و فرهنگ اسلامی برخوردار بود.3 وی علاقه وافر به جمع آوری کتب و مصادر علمی و استفاده از مطالب آنها در راستای اهداف مقدس خود داشته که در جای جای سفرنامه اش بخوبی مشهود است. به هر مکان و دیاری که می رسد از کتابخانه و کتابفروشی آنجا سراغ می گیرد و آنچنان در این راه متحمل رنج و مشقت می شود که برای دستیابی به یک نسخه خطی موجود در کتابخانه یک عالم سنی در رابغ4 تن به نوکری او می دهد.5 و شکوه عشق به تلاش علمی علامه میر حامد حسین آنگاه تبلور می یابد که در اثر کثرت نوشتن دست راستش از حرکت بازمی ماند و ناگزیر در سال های آخر عمر با دست چپ می نویسد.6 گویند که وی در اثر کوشش زیاد و خستگی و فرسودگی درازکش مطالعه می کرده و کتاب های سنگین را بطور عمودی بر روی سینه می گذارده است; به همین خاطر سینه اش پینه بسته و چونان شانه بارکشان تغییر شکل و رنگ می دهد.7 او در شهر لکهنو کتابخانه بسیار بزرگ و نفیسی از خود به یادگار گذاشته که حاوی سی هزار جلد کتاب خطی و چاپی است البته کتاب های پدرش و سید ناصر حسین فرزند وی نیز در این کتابخانه موجود است.8 تألیفات 1 اسفار الأنوار; (سفرنامه). تا کنون چاپ نشده است. 2 عبقات الأنوار; (فارسی); در 13 جلد بزرگ تنها یک جلد این کتاب حدیث منزلت است که دارای 973 صفحه می باشد. مرحوم میر حامد حسین عبقات الأنوار را در در کتاب تحفه اثنا عشریه عبدالعزیز دهلوی که ظالمانه به نفی امامت حقه حضرت امیرالمؤمنین صلوات الله علیه پرداخته به نگارش درآورده و عالمانه به شبهات وی پاسخ گفته است. 3 استقصاء الأفحام; (فارسی) در 10 جلد; در اثبات حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف و در تحریف کتاب الله. 4 الشریعة الغراء; در مسائل اجماعی فقه از اول طهارت تا آخر دیات. 5 الشعلة الجواله; جریان آتش سوزی کتب اسلامی بوسیله دشمنان و مهاجمان. 6 شمع المجالس;(شعر)حاوی قصایدعربی و فارسی در رثای حضرت امام حسین ع . 7 شمع و دمع; (شعر) به سبک مثنوی. 8 صفحة الماس فی الإرتماس; (فقه). 9 الطارف; (معما و لغز). 10 العشرة الکاملة. 11 الظل الممدود. 12 افحام اهل المین فی رد ازالة الغین; چند مجلد.9 علامه بزرگوار تمامی نوشته هایش را با قلم و کاغذ ساخته شده به دست مسلمین و بوسیله خطاطان مسلمان نگاشته و از دستگاه های چاپ ساخت بیگانگان و دشمنان مسلمین دوری می جسته است و این حاکی از ورع و تقوای سیاسی آن مرحوم است.10 سرانجام پس از سال ها تلاش پرثمر علمی به هیجدهمین روز از ماه صفر سال 1306 ه . ق. در شصت سالگی مزرع شاداب عمر این عالم فرزانه و بزرگ به خزان نشست و روح پاکش از مجمع زمینیان به مجلس انس ملکوتیان راه گشود و جسم مطهرش در حسینیه غفران مآب شهر لکهنو به خاک سپرده شد.11 روانش غریق رحمت حضرت حق باد. اسفار الأنوار آغاز سفر علامه میر حامد حسین هندی ره عصر روز جمعه 22 جمادی الاولی سال 1282 ه . ق. شهر لکهنو را به همراهی برادرش سید اعجاز حسین ترک نموده و با دلیجان و کالسکه های پستی به سوی بمبئی و بندرگاه آن شهر طی طریق می کند تا از راه دریا راهی جده شود.12 وی با ارسال نامه ارتباط خود با خانواده و دوستان را حفظ کرده و آنان نیز به وسیله نامه پاسخش را می دهند.13 پس از رسیدن به شهر بمبئی در حسینیه ای که جایگاه مسافران بوده مسکن می گزیند. البته آن محل جای تمیزی نبوده و بخاطر تعفن و ازدحام جمعیت به ایشان خوش نگذشته است.14 به هنگام اقامت در شهر بمبئی نامه ای از حضرت سلطان العلما ره به زبان فارسی دریافت می کند.15 در دو مرحله سر به کتابفروشی های شهر بمبئی که در آن زمان رونق داشته می زند و از کتاب های چاپ شده آن دیار دیدن می کند و از گرانی کتاب نیز سخن به میان می آورد.16 حرکت به سوی جده امروز دوشنبه 27 شعبان سال 1282 ه . ق. موافق با 25 ژانویه سال 1866 میلادی است ... یکی دو ساعت از ظهر گذشته است که سوار کشتی دخانی17 شدیم اثاثیه و تمامی مایحتاج سفر را با قایقی منتقل کردیم. برای خود و برادرم (سید اعجاز حسین) دام ظله در قسمت درجه سه کشتی جایی را انتخاب نموده آن را فرش کردیم. کرایه هر نفر از بمبئی تا بندر جده یکصد روپیه شد.18 کشتی تا حدی بزرگ و از لحاظ کیفیت درجه بندی شده است; درجه چهار که عرشه می باشد پایین ترین درجه آن از لحاظ کیفیت و قیمت است. جمعیت بسیاری این درجه را گزیده و کرایه کمتری (هشتاد روپیه) داده اند. صبحگاه روز پنجم ماه مبارک رمضان به بندر عدن رسیدیم کشتی نزدیک شط لنگر انداخت; عدن ساحلی بسیار زیبا و با صفایی دارد. همراه بعضی از همسفران با قایق به ساحل آمدیم و پیاده به سوی شهر حرکت کردیم. شهر عدن از ساحل فاصله زیادی دارد و هوایش گرم است. به منظور فرستادن نامه به هندوستان سری به اداره پست عدن زدم پس از ارسال نامه جهت ملاقات با سید علوی بن عید روس از مشاهیر عرفای مذهب شافعیه به خانه اش رفتم گفتند: بعد از ظهر وقت ملاقات دارد. چون انتظار کشیدن تا عصر برایم سخت بود و همسفران منتظرم بودند از دیدار وی منصرف شدم. از مردی که در خانه سید بود آب آشامیدنی طلبیدم تبسمی کرد و من دلیلش را نفهمیدم بعد متوجه شدم که ماه رمضان است و در مذهب آنان مسافر هم باید روزه بگیرد! به کشتی بازگشتم; فردای آن روز فردی به نام سید علی از سوی سید علوی به سراغم آمد و از انجام نشدن ملاقات پوزش خواست. او می گفت: سید علوی ماهانه 1200 روپیه از حاکمان فرنگ حقوق می گیرد تا مردم آن سامان را به اطاعت از آنان بخواند و از اغتشاش و مخالفت بر ضد فرنگیان بازشان دارد! (ص173) شب هنگام جلسه انسی در کشتی تشکیل شد بعضی از همسفران روضه خواندند و ما گریه کردیم. روز یکشنبه دهم رمضان کشتی به بندر حدیده رسید استخاره کردم به حدیده روم شاید کتابی برای خرید پیدا کنم استخاره بد آمد. فردی بنام میرزا وزیر علی را جهت خرید کتاب فرستادم. او کتاب «العبر» ذهبی را برایم خرید. شب دوازدهم ماه رمضان آنگاه که کشتی بندر را ترک کرد ناگهان امواجی عظیم و پر تلاطم خروشیدن آغاز کرد و اضطرابی غریب بر مسافران; بویژه عرشه نشینان چیره شد. از خواب پریدم به دعا و ذکر و استغفار پرداختم تا دریا آرام گرفت باز به خواب رفتم صبح روز دوازدهم شنیدم که می گفتند: هنگام تلاطم دریا و اضطراب مردم یکی از مسافران بنام مولوی محمد علی مقداری از تربت پاک کربلای حسینی را به دریا ریخت و دریا آرام گرفت! در شب چهاردهم نیز باد به شدت می وزید تکان های کشتی بسیار شدید بود تا جایی که وحشت طوفان دریا مسافران را سراسیمه کرد به قرائت قرآن و ادعیه پرداختم تا شاید دریا به لطف خداوند آرام گیرد. تا نیمه های شب خوابم نبرد اواخر شب بود که کشتی به محاذات کوه یلملم رسید و بسیاری از زائران اهل سنت محرم شدند. ورود به بندر جده جمعه پانزدهم ماه مبارک رمضان به بندر جده رسیدیم. مکانی در نزدیکی گمرک بندر جده برای هر نفر در روز یک قروش کرایه کردیم (ص183). انجام عمره مفرده قبل از حج به قصد ورود به شهر مقدس مکه به احرام عمره مفرده محرم شدم. سزاوار است هر فرد مستطیع قبل از آن که به اعمال مخصوص (عمره تمتمع و حج تمتع) بپردازد عمره مفرده ای بگزارد تا به نحوه طواف و سعی و سایر واجبات آشنا گردد و به هنگام انجام آنها با مشکل مواجه نشود و اعمال واجب حج را با بصیرت و درک کامل به پایان رساند در این صورت است که وحشت از سختی اعمال حج و ترس و حیرت از نقص و کاستی در وظیفه دینی را از خود دور می سازد. کسی که برای اولین با به این دیار می آید به دلیل عدم آشنایی با اعمال ممکن است به کار ناروایی دست یازد که قابل جبران نباشد; لیکن با انجام عمره مفرده و تمرین در طواف و خبره شدن در اعمال و دیدن مشاعر شریفه مشکلی سراغ وی نخواهد آمد. در مسیر مکه مکرمه به ناحیه حدیبیبه رسیدیم. هنگام مرور از میقات حدیبیه نیت احرام و تلبیه را بار دیگر تکرار کردیم; در حدیبیه مسجدی ساخته اند بنام مسجد شمیسی. در آنجا دو علامت نصب شده که آغاز حدود حرم در این ناحیه را می نمایاند (ص192). در راه اتراق نکردیم و تمامی شب را بدون استراحت طی مسیر نمودیم تا به مکه رسیدیم. ورود به مکه مکرمه به تاریخ 22 ماه رمضان سال 1282 ه . ق. به مکه رسیدیم ... اعمال عمره مفرده را در شب یکشنبه بیست و چهارم رمضان المبارک انجام دادیم; برادرم طواف اول را پیاده انجام داد لیکن بخاطر مریضی طواف آخر (طواف نساء) را بوسیله شبری19 بجا آورد. صاحب مکانی که در مکه برای اقامت کرایه کردیم 22 ریال از ما گرفت. از این زیاده خواهی و گرانی تعجب کردیم!20 شکایت از مطوفین جای بسی تأسف و نگرانی است که مطوفین هیچگونه تلاش و کوششی در جهت آشنا نمودن حجاج به اعمال و مشاعر ندارند و نسبت به امور زائران کم التفات می باشند لذا باید از اعتماد نمودن به مطوفین خودداری شود; گر چه در آغاز اعمال زائر ناچار است در دام آنان گرفتار باشد! (ص194). بعضی از دعاهای ماه رمضان را که در کتاب زادالمعاد ذکر شده در صبح روز 25 ماه رمضان قرائت کردم حال گریه و تضرع در وجودم پیدا شد که انتظارش را نداشتم; دانستم این توفیق از برکت زیارت کعبه مشرفه است. امیدوارم خدای بزرگ درب های سعادت و نیکی را به رویم بگشاید و تقرب خشوع خضوع و تضرع در پیشگاهش را بنمایاند (ص194). صبح هنگام به حرم مشرف شدم طواف مستحبی انجام دادم و دعاهای طواف را از حفظ خواندم (ص196). نزدیک باب السلام گذرم به کتابفروشی افتاد شرح موطأ زرقانی و کتاب سراج المنیر را که شرحی است بر کتاب جامع الصغیر در آنجا دیدم. این کتاب ها بیشتر از انتشارات کشور مصر است. شاید این دو کتاب را بخرم ان شاء الله. در روز 28 ماه رمضان از حرم خارج شده بودم که کتابفروشی دیگری نظرم را به خود جلب کرد تفسیر کبیر فخر رازی را در شش جلد بزرگ در آنجا دیدم چاپ مصر بود از قیمتش پرسیدم گفت: پنجاه و دو ریال! کتاب تنبیه الغافلین از تألیفات فقیه ابولیث سمرقندی را نیز در آن کتابفروشی دیدم. کلمه ای از این کتاب را که تبعید اباذر به ربذه توسط عثمان بن عفان را روایت کرده است اقتباس نمودم چون نسخه ای که نزد من بود غلط داشت. بعد از ظهر همین روز سری به کتابخانه حرم زدم. کتاب عجالة الراکب را که درباره طبقات علمای مذهب مالکی نگاشته شده خواستم. شرح حال تقی الدین صاحب کتاب طبقات الشافعیة که بشدت مشتاق یافتنش بودم و ترجمه سمهودی و ثعلبی و ابن عربی شارح سنن ترمذی و ... را اقتباس نمودم. ملاقات با دو زائر ایرانی 29 رمضان المبارک روز جمعه است این روز را اهل مکه روز عید فطر گرفتند. بعضی از اهل سنت از ما می پرسیدند: امروز روزه هستید یا نه؟ و ما بر حسب مقتضای حال به آنان پاسخ می دادیم! در این روز دو زائر ایرانی به ملاقات ما آمدند: 1 ملا حسین اصفهانی وی مردی است با اخلاق نیکو نور ایمان از سیمایش می درخشید. با ایشان پیرامون مسائلی چند گفتگو نمودم. پاسخ های نیک و جالبی که دلالت بر فضل و خوش فهمی وی در امور دین و دنیا داشت از او دریافتم (ص197). 2 ملا محمد باقر شوشتری وی از طلاب ایرانی است و در حوزه درس شیخ مرتضی انصاری طاب ثراه شرکت می کرده است. نامبرده سال گذشته (1281 ه . ق.) با پای پیاده به حج مشرف شده است لیکن به خاطرتنگدستی نتوانسته است به وطنش مراجعت کند (ص198). سوم شوال دوستم میرزا محمد هادی کتابی در تاریخ اشراف مکه بنام «تنضید العقود السنیة بتهدید الدولة الحسنیة» برایم آورد مطالبی از این کتاب را انتخاب کردم کتاب خوبی است درباره شرح حال و تراجم بعضی از دانشمندان مثل صاحب کتاب نسخ المثال و ... نکاتی دارد. زیارت قبرستان ابوطالب پنجمین روز از ماه شوال مصادف است با روز پنجشنبه به همراه بعضی از دوستان برای زیارت قبور بنی هاشم21 که در خارج از شهر مکه واقع است رفتیم. ابتدا به زیارت قبر حضرت خدیجه کبری رضی الله عنها که در وسط اتاقی قرار دارد و بر روی آن ضریحی است مشرف شدیم. زنان گرداگرد ضریح حضرت خدیجه ازدحام کرده بودند پس از زیارت و دعا و گریه با عجله از آنجا خارج شدیم. سپس راهی زیارت قبر حضرت آمنه رضی الله عنها 22 که بسان قبر حضرت خدیجه دارای ضریح و بارگاه می باشد شدیم; این حجره در مقابل حجره حضرت خدیجه قرار دارد. پس از زیارت قبر آمنه به مسجدی رفتیم که در آن قبر عبدمناف و عبدالمطلب و ابیطالب رضی الله عنهم قرار دارد قبور را زیارت کرده سوره فاتحة الکتاب قرائت نمودیم. مسجد مذکور را مرحوم میرزا فصیح از سرمایه مرحوم مغفور سید ناصر علی هندی بنا نموده است. میرزا فصیح کسی است که این سه قبر را تعمیر و احیا کرد. پیش از آن کسی به این قبور بها نمی داد. و اهل سنت آن سه تن را مسلمان نمی دانند!23 اسامی دوستان و خویشان یادداشت نمودم تا به هنگام زیارت و دعا فراموشم نشوند. امروز سه شنبه دهم ماه شوال است به حرم مشرف شدم; دو طواف یکی به نیابت از مرحوم پدرم و دیگری را به نیابت از مادرم انجام دادم. پشت مقام حضرت ابراهیم به دعا در حق دوستان و نزدیکان پرداختم. نام های خویشان و وابستگان و دوستان را از پیش یادداشت کرده ام تا به هنگام دعا فراموششان نکنم (ص205) در همین روز کتاب «العرائس» ثعلبی را که در قصص انبیا نگاشته و چاپ مصر است به دو ریال و «العقد الثمین فی فضائل بلد الله الأمین» را هشت قروش خریدم. یکی از دوستان کتابی با نام «الإعلام بأعلام بلد الله الحرام» که کتابی است تاریخی برایم آورد. مطالبی از آن را گزینش کردم. شرکت در نماز جماعت اهل سنت پنجشنبه دوازدهم شوال جهت انجام طواف به نیابت از خواهر بزرگترم راهی مسجدالحرام شدم. با پایان یافتن طواف ظهر فرا رسید. در مسجدالحرام ماندم و در نماز جماعت ظهر شرکت کردم (ص207). ارتباط تنگاتنگ حضرت علامه با کتابخانه حرم و کتابفروشی های مکه حضرت علامه میر حامد حسین هندی ره در این مسافرت از وقت خود حداکثر استفاده را برده است. وی بجز روزهای تعطیل همه روزه به کتابخانه حرم شریف رفته و بهره های فراوان از آن گنجینه گرانسنگ کسب کرده است (ص208). ایشان پس از مطالعه کتاب ها مطالب لازم را استنساخ می کرد بطوری سرگرم می شود که به سبب اشتغال زیاد به مطالعه سردرد شدیدی بر او عارض می گردد. در طول اقامتش در مکه به کتابفروشی ها می رود و از کتب چاپی و خطی دیدن کرده بعضی از آنها را خریداری می کند. ایشان بمناسبتی از حادثه هجوم سیل به مسجدالحرام و از بین رفتن تعداد زیادی از کتاب ها سخن بمیان می آورد. به سوی مدینة الرسول ص علامه میر حامد حسین ره در روز شنبه 29 شوال با شتری که به 24 ریال کرایه کرده همراه قافله ای از زائران عازم مدینه منوره می شود; قافله پس از گذر از «وادی فاطمه» صبحگاه روز دوشنبه اول ماه ذیقعده به چاهی می رسد بنام «بئر تفله» که گفته شده پیامبر خدا ص با اصحاب خود در کنار این چاه فرود می آیند. اصحاب از شوری و ناگوارا بودن آب چاه به حضرت شکایت می کنند. پیامبر ص به کنار چاه آمده آب دهان مبارک به چاه می اندازند آب شور چاه به آبی گوارا و شیرین مبدل می شود (ص217). حضرت علامه ره در جای جای اسفار الأنوار از بد خلقی و زشت سیرتی شترداران راه مکه مدینه سخن می گوید. ایشان در بین راه دعای اذن دخول مشاهد مقدسه را از روی کتاب تحفة الزائر حفظ می کند; همچنین تصمیم می گیرد زیارتنامه حضرت رسول ص و حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها و ائمه بقیع علیهم السلام را به ذهن بسپارد (ص222). سرانجام پس از گذشت یازده روز از آغاز سفر قافله به شهر مدینه منوره وارد می شود. حکایت ادامه سفر ... در برکه آبی از برکه های مدینه غسل نموده لباس هایم را تطهیر کردم. خدای متعال را ستایش نمودم که توفیق پاکیزه شدن را آنگونه که می خواستم به من عنایت کرد. سپس عازم زیارت حرم مطهر نبوی ص شدم قبر مقدس پیامبر را زیارت کردم و پس از آن قبر حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام را در حجره شریف و مبارکش زیارت نمودم!24 هنگامی که به زیارت مشغول بودم بارانی شدید باریدن آغاز کرد. مقداری از آب روضه شریفه که به صحن مطهر می ریخت به قصد شفا نوشیدم و صورتم را شستشو دادم (ص231). پس از زیارت به کتابخانه حرم شریف نبوی رفتم و نظری به فهرست کتابخانه انداختم. شب هنگام بار دیگر برای زیارت به سوی حرم مطهر شتافتم. به نیابت از دوستان و خویشان زیارتنامه خواندم; در اثنای زیارت قبر حضرت زهرا س حال گریه و زاری عجیبی بر من عارض شده بود که ناگاه مردکی از مخالفان از زیارت منعم نمود و گریه ام را قطع کرد; از نامبالاتی اهل عدوان به شدت افسرده شدم. آزار خادمان بیش از خدمتشان است. آنان دشمنی خود را با دوستان اهل بیت علیهم السلام پیوسته ابراز می کنند و همواره در پی آنند که از زائران مقداری پول به جیب زنند زیرا غرق در حرص و طمع دنیا می باشند! زیارت بقیع امروز پنجشنبه یازدهم ذیقعدة الحرام است. قبل از ظهر به قصد زیارت قبور ائمه بقیع علیهم السلام به بقیع مشرف شدم. قبور ائمه دارای روضه و حرم است همچنین قبر عقیل قبه و بارگاهی مستقل دارد و در کنار آن قبر عبدالله بن جعفر واقع است. قبر ابراهیم فرزند رسول خدا ص نیز برخوردار از قبه و بارگاه مستقل است. ساختمانی است در بقیع گفته می شود بیت الأحزان است که درب آن را بسته اند. قبر حلیمه سعدیه دایه رسول خدا و قبرهای عاتکه و صفیه عمه های پیامبر هر یک بارگاهی مستقل دارند. تمامی قبور را زیارت کردم. درب حرم چهار امام علیهم السلام بسته بود; در کنار درب مطهر نشستم و پس از گریه و دعا و استغفار دعای «یا من تحل به عقد المکاره ...»25 را قرائت کردم. به گنبد و بارگاه حرم ائمه بقیع نظر می کردم دیدم که اسامی امامان مدفون در بقیع را بالای درب ورودی حرم ننوشته اند! و تنها به این جمله بسنده کرده اند: «روضة عباس عم الرسول صلی الله علیه و آله و أهل البیت» از بی مهری و تعصب آنان نسبت به ائمه هدی که فرزندان راستین پیامبرند تعجب کردم و در حیرت فرو رفتم (ص235) و سپس به خانه بازگشتم. ورودیه برای زیارت! دو ساعت از ظهر گذشته بود که یکی از آشنایان خبر آورد درب حرم ائمه بقیع را بارکرده اند بار دیگر به سوی بقیع روانه شدم. خدام حرم! از هر زائر 5 قروش می گرفتند و راه می دادند. پول را دادم و وارد شدم;26 ضریح بزرگی دیدم که قبر عباس در آن بود و قبه ای بالای آن قرار داشت; کنار قبر عباس قبه دیگری دیدم که قبر چهار امام معصوم; یعنی حسن بن علی علی بن الحسین محمد بن علی الباقر و جعفر بن محمد الصادق علیهم السلام را در آغوش خود داشت ضریح مقدس را با حضور قلب زیارت کردم و زیارتنامه را از حفظ خواندم ... به لطف خدای تعالی حال گریه و تضرع یار شد خدا را بر این لطف شکر گزاردم به ذهنم آمد تا از خدای بزرگ بخواهم مرا در این حال خوش بمیراند ... . آقای ملا محمد باقر شوشتری شاگرد مرحوم شیخ انصاری طاب ثراه را دیدم که با صدای بلند زیارت جامعه کبیره را می خواند; من نیز پس از فراغ از نماز زیارت زیارت جامعه کبیره را خواندم (ص237). حرم ائمه بقیع علیهم السلام از هر گونه زیورآلات و تزیینات ساختمانی تهی است و همین مطلب باعث می شود حال خضوع و خشوع و توجه بهتری به انسان دست دهد; شدت تعصب و دشمنی با اهلبیت علیهم السلام از در و دیوار این حرم مطهر پیداست. صبحگاه دوازدهمین روز از ماه ذی قعده به زیارت حرم مطهر رسول خدا ص مشرف شدم; پس از آن قبر مطهر حضرت زهرا علیهاالسلام را زیارت کردم. هنگامی که صورتم را به ضریح چسبانیده مشغول راز و نیاز بودم خادم لئیم و پستی از من تقاضای پول کرد چیزی داخل جیبم نیافتم تا به او بدهم او مرا از ضریح مطهر دور ساخت و نگذاشت کنار ضریح بمانم ... (ص239). کتابخانه مدینه منوره کتابخانه مدینه منوره بمراتب از کتابخانه مکه بهتر و زیباتر است این کتابخانه دارای فضای وسیع فرش های نفیس و محیط پاکیزه ای است و حاوی کتاب های فراوانی است در زمینه های مختلف; کتاب های کمیاب گرانسنگ و پر منفعتی در این کتابخانه یافت می شود متولیان کتابخانه مدینه خوش برخورد و دارای اخلاق خوب و پسندیده هستند تنگ نظر نبوده با ملاطفت رفتار می کنند بعکس متولیان کتابخانه مسجدالحرام! زیارت بعضی از اماکن و آثار مدینه روز یکشنبه 14 ذیقعدة الحرام به مسجد قبا رفتم و در آن مکان نماز گزاردم مسجد عظیمی است ... مقامی نزدیک مسجد است که بالای آن چنین نوشته اند: «مقام نزول آیة: لمسجد أسس علی التقوی من اول یوم أحق أن تقوم فیه ...» سپس به خانه حضرت علی بن ابیطالب ع مشرف شدم محل عبادت حضرت را در خانه اش زیارت کردم و در آن مکان نماز گزاردم جایگاهی در خانه حضرت قرار دارد که گویند حضرت زهرا س در آن جا با آسیاب دستی آرد تهیه می کرد. محل عبادت حضرت زهرا س را نیز زیارت نمودم و در آن مکان نماز گزاردم. همچنین در غرفه ام ابراهیم نماز خواندم (ص243). خانه امام صادق ع را زیارت کردم. در مقابل خانه حضرت برکه ای بزرگ مملو از آب بود. چاه أریس را نیز دیدم. گویند این چاه همان چاهی است که انگشتر رسول خدا از دست عثمان در آن افتاد. داخل منطقه عوالی شدم عوالی دارای حصار و درختان میوه از قبیل درخت انگور و انار و خرما و غیر آن می باشد. بعضی از مردم می پندارند که عوالی همان فدک است و این اشتباه است زیرا فدک به مسافت دو منزل از مدینه فاصله دارد. روز سه شنبه 16 ذیقعدة الحرام به حرم مطهر پیامبر ص مشرف شدم. خادمان را دیدم با جاروهایی که از برگ های بلند خرما تهیه شده بود داخل ضریح پیامبر ص شدند و ضریح مقدس را جارو کردند سپس جاروهای تبرک شده را بین مردم تقسیم کردند. نزدیک مغرب است یک نفر از سادات مدینه که بحرینی الأصل است به ملاقات من آمد. نامش حسن بن عبدالله بحرانی است او شیعه ای مؤمن و از اهل علم است که همراه با دیگر سادات مدینه در خارج از قلعه شهر زندگی می کند. او به من گفت: از کتاب های فقهی شرح لمعه شرایع و مناسک حج مرحوم شیخ محمد حسن نجفی صاحب جواهر را در اختیار دارم (ص247). پیشتر در هندوستان شنیده بودم که فدک را به سادات مدینه پس داده اند از این رو از وی پرسیدم: آیا فدک را به شما واگذار کرده اند؟ گفت: خیر. فدک همچنان در دست حکومت است و دولت آن را در تصرف خود دارد! ... قبر اسماعیل فرزند امام جعفر صادق ع را زیارت کردم. قبه ای بزرگ دارد. در سمت شرقی مقبره خانه آن حضرت قرار دارد. گفته می شود: این خانه همان خانه امام زین العابدین ع است. بسیار مسرور و شادمان شدم; چون پیش از آن تفحص نموده خانه حضرت را پیدا نکرده بودم; خانه امام سجاد ع را زیارت کردم و دعا خواندم ... (ص261). وداع با مدینه و حرکت به سوی مکه برای انجام اعمال حج با نزدیک شدن زمان خروج از شهر مدینه اضطرابی دهشتناک سراسر وجودم را احاطه نموده است می ترسم از این اماکن مقدس کوچ کنم در حالی که حق زیارت و دعا و استغفار را ادا نکرده باشم. وای بر حال من چنانچه خداوند منان به لطف و محبتش کمکم نکند. دلهره از اعمال حج و سختی مناسک بر قلبم سنگینی می کند; بویژه ناتوانی و مریضی ام. از خدا می خواهم بدیده لطف بر من بنگرد تا اعمال سخت و مشقت بار حج را بخوبی انجام دهم (ص251). صبح روز شنبه 20 ذیقعدة الحرام زیارت وداع حضرت رسول ص را زمزمه کردم سپس به قبرستان بقیع رفتم و زیارت وداع ائمه بقیع ع را نیز خواندم. بعد از ظهر همین روز مدینه منوره را به سوی مکه مشرفه ترک کردم. مسجد شجره در سال 1282 ه . ق. مسجد شجره مسجدی بسیار با اهمیت و یکی از مواقیت است سقف ندارد و تنها از سه جهت دیوار دارد. جای تعجب است مسجدی که میقات اهل سنت نیز هست چرا باید چنین وضعی داشته باشد؟! خدا را سپاس می گویم که توسط یک مرد آشنا توانستم مسجد شجره را پیدا کنم و از آن جا محرم شوم. مطلب شگفت آور این که مشاهده کردم گروهی از اهل سنت از مدینه محرم شدند و گروهی بدون احرام از میقات «مسجد شجره» گذشتند تا در رابغ محرم شوند! جمالان و شترداران خذلهم الله شتران را کنار مسجد شجره نگه نمی دارند راه خود را همچنان طی می کنند. پس از محرم شدن با پای برهنه راه افتادم و به گمان این که شتردار از مسجد شجره دور شده با شتاب و عجله حرکت کردم تا به او برسم اما معلوم شد که وی هنوز پشت سر است و توقف نمودم ... سزاوار است شخص مسافر نه به رفیق و همسفر دل ببندد و نه به مال و امکانات; زیرا چه بسا حادثه ای پیش آید که از هیچیک کاری ساخته نباشد. یاور و حامی واقعی تنها خداوند متعال است و بس. با توکل به اوست که تمام گره ها و مشکلات انسان حل می شود وگرفتاری ها مرتفع می گردد. روز شنبه 29 ذیقعدة الحرام به هنگام مغرب در حال طی طریق بودیم که هلال ماه ذیحجة الحرام را دیدیم و خدا را ستایش نمودیم که اختلافی وجود نخواهد داشت. با یاری و تأییدات خدا صبحگاه روز پنجشنبه سوم ذیحجة الحرام سال 1282 به مکه مشرفه رسیدیم (ص274). حرکت به سوی مشاعر مقدس بین ما و اهل سنت یک روز اختلاف است متأسفانه نمی توانیم در روز ترویه محرم شویم; چرا که عامه (اهل سنت) روز هفتم ذیحجه را هشتم اعلام کردند و از مکه خارج شدند. لذا برای ما ممکن نشد در مکه بمانیم ما هم پس از خواندن نماز عشا محرم شده به طرف منا کوچ نمودیم. اوائل شب به منا رسیدیم; بعضی از حاجیان ایرانی که با ما همراه بودند در منا ماندند و ما به راه خود ادامه دادیم; پیش از طلوع آفتاب به سرزمین عرفات رسیدیم و در آنجا نماز صبح را خواندیم (ص276). سه شنبه هشتم ذی الحجة الحرام است ... در آخرین لحظات امروز. اهل سنت عرفات را ترک کردند (زیرا این روز را نهم ذیحجه تلقی نمودند) لیکن حجاج ایرانی و هندی و تمام پیروان مذهب امامیه در منا ماندند. ظهر روز چهارشنبه نیت وقوف در عرفات کردیم و تا غروب آفتاب در آنجا ماندیم و پس از غروب آفتاب از عرفات خارج شده راهی مشعرالحرام شدیم. اوائل شب به مشعرالحرام رسیدیم و نماز مغرب و عشا را در آن جا گزاردیم. هنگام طلوع فجر نیت وقوف در مشعرالحرام کرده پس از طلوع آفتاب از مشعرالحرام خارج شدیم (277). نیمروز پنجشنبه به سرزمین منا رسیده خیمه را نزدیک مسجد خیف برپا نمودیم سپس برای رمی جمره عقبه حرکت نمودیم. یکی از آشنایان پس از رمی جمره عقبه به نیابت از من قربانی نمود. پس از صرف نهار سر را تراشیده از احرام خارج شدیم آنگاه برای انجام بقیه اعمال حج الاغی کرایه کرده به سوی مکه رهسپار شدیم ... اعمال را تمام کردیم نزدیک غروب آفتاب به منا بازگشتیم. روز یازدهم ذی حجه در منا ماندیم شب دوازدهم را هم در آنجا بیتوته کردیم بعد از ظهر روز دوازدهم از منا خارج شدیم. روز یکشنبه دوازدهم ذیحجه است دو ساعت به وقت مغرب باقی مانده که وارد شهر مکه شدیم. مشکل لاشه های قربانی در منا در اثر کثرت قربانی در سرزمین منا و ازدحام جمعیت و تنگ بودن مکان بوی مشمئز کننده لاشه های حیوانات ذبح شده هوای منا را به شدت آلوده کرده است. با این که دولت تبلیغ و تأکید می کرد که در نظافت قربانگاه کوشا است و قربانی ها را از منا خارج می کند و دستور داده بود حاجیان قربانی خود را بالای کوه ذبح کنند لیکن در عین حال از بوی بد و ناراحت کننده آن بسیار اذیت شدم و پس از بازگشت به مکه در بستر مریضی افتادم. تعداد دیگری از حجاج نیز مریض شدند (ص279). حرکت به سوی جده عصر روز جمعه 25 ذیحجه از مکه خارج شدیم و دیگر بار گرفتار جمالان و شترداران گشتیم. روز یکشنبه 27 ذیحجه وارد جده شدیم و خود را برای سفر به سوی عراق از راه بندر عباس و بندر بوشهر و بصره آماده نمودیم. پایان سفرنامه حضرت علامه میر حامد حسین هندی ره پس از آن که مسائل و مشکلات سفر و نیز وضعیت اهالی بندرها و شهرهای موجود در مسیر دریایی بین جده و بصره را حکایت می کند به کشور عراق می رسد و کاظمین و سامرا و کربلا و نجف اشرف را زیارت می کند با دوستان خود دیدار نموده کارهای فرهنگی علمی خود را پی می گیرد و سرانجام سفرنامه اش را در شهر کربلا به تاریخ ششم ماه رجب سال 1283 هجری قمری به پایان می رساند. پی نوشت ها: 1 بنگرید به: حج : 46; روم : 9و42; فاطر : 44; غافر : 21و82; محمد : 10; آل عمران : 137; انعام : 11; نحل : 36; نمل : 69; عنکبوت : 20; سبأ : 18; توبه : 42 و نیز بنگرید به: کنز العمال ج6 ص701 الی741 ح17468 تا 17649; میزان الحکمه ج4 ص467 الی477 2 علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی نقباء البشر فی القرن الرابع عشر ج1 ص347 3 همان. 4 رابغ یکی از شهرهای ساحلی عربستان است که بین جده و مدینه منوره واقع شده. 5 مقدمه کتاب عبقات الأنوار (حدیث منزلت) ص4 6 همان. 7 بنا به نقل بعضی از نوادگان ایشان. 8 محمد رضا حکیمی میرحامد حسین ص136 9 اعیان الشیعه قطع رحلی چاپ بیروت ج4 ص381 10 نقباءالبشر ج1 ص349 11 اعیان الشیعه قطع رحلی چاپ بیروت ج4 ص381 12 اسفارالأنوار ص2 تا 37 13 همان ص73 14همان ص102 15همان ص109و110 16همان ص131 132و 133 17 در آن زمان کشتی بخار دارای موتور بوده و مسافرت با آن مطمئن تر و سریعتر از کشتی های بادبانی صورت می گرفته است. همچنین در آن روزگار بهترین وسیله مسافرتی دریا به شمار می رفت. 18 روپیه واحد پول هندوستان است . 19 شبری همان تخت روان چوبی است که توسط چند نفر حمل می شود و زائر مریض و یا معلول را با آن طواف می دهند . 20 بحمدالله حجاج جمهوری اسلامی ایران به همت مسؤولین حج با این گونه مشکل ها و نابسامانی ها مواجه نیستند لیکن این مشکلات کماکان در ارتباط با زائران کشورهایی از قبیل هندوستان و پاکستان و ... وجود دارد. 21 این قبرستان همان قبرستان حجون و مقبرة المعلاة یا جنة المعلاة معروف است که در آن زمان خارج از شهر مکه قرار داشت. . 22 بر اساس نظر صحیح قبر حضرت آمنه سلام الله علیها مادر گرامی رسول الله ص در منطقه ابواء می باشد . 23 مسجد مذکور در زمان حاکمیت وهابیون و آل سعود تخریب شده است. 24 ظاهرا مقصود ایشان همان قبر موجود در وسط خانه حضرت علی ع می باشد که بعضی از علمای شیعه معتقدند قبر حضرت زهرا س همان است . 25 بنگرید به: کلیات مفاتیح الجنان تألیف مرحوم محدث قمی ص239 با ترجمه فارسی. 26 لازم به ذکر است که در آن زمان هر کسی برای زیارت ائمه بقیع مشرف می شد بایستی پولی بابت ورود به حرم به خادمان می پرداخت.   

منبع : www.labbaik.ir